Kültür ve Turizm Bakanlığı'na bağlı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü'nün görev alanları içerisinde olan Sivas ili / Zara ilçesi KÜLTÜR ENVANTERİ 

1►  Zara Konakları Kaderine Terkedilmemeli...

Zara yerleşim itibariyle eski bir kasaba. Tarihi İpek Yolu'nun geçtiğı güzergah. Bilim ve irfan sahibi değerleriyle, okuyanıyla, sanatçısıyla, folklorik ve kültürel zenginliğiyle öne çıkan bir yerleşke...

Zara'nın bugün için en eski yapısı 18. yüzyıl mimarisi olan Zara Meydan Camisi minaresi ve 19. yüzyılın son çeyreğinde ve 20. yüzyılın başlarında yapılan Zara Konakları'dır. 

Zara Meydan Camisi minaresinde ki taş yapı ustalığının yanısıra Zara Konakları'nda ki ahşap işçiliğindeki sanat bu tarafıyla da oldukça dikkat çekmekte...

Bundan 40 yıl önce 13.11.1982 tarihinde, A-3880 numara ile Kültür ve Turizm Bakanlığına bağlı Anıtlar Yüksek Kurulu tarafından tescil edilerek, sivil mimarî yapı olarak korunmaya alınan ve eski eser listesine dahil edilen Zara konakları'ndan Halil İşözen Konağı, Hakkı Şenol Konağı, Nuhların Konağı, Sami Paşa Konağı, Arnavut Şaban Efendi Konağı (Nihat Gültekin Konağı)'nın bugüne kadar ne yazık ki herhangi bir restorasyonu yapılmadı. 

Başta Sivas merkez olmak üzere ilçesi Divriği'de ki mevcut tüm konakların restorasyonu yapılıp  turizme kazandırılırken Zara'da ki tarihi konaklara olan bu ilgisizliğe bir anlam verilemiyor.

Ne varki günümüzde ve son elli yılın Zara'sında o kadar çok şey var ki yok ettiğimiz, sahip çıkamadığımız bunlardan taş yapı olan Zara Gazi İlkokulu'nun, Zara Şehitliği'nin ve Askerlik Şubesi'nin yıkılmasını durduramadık. Bugünde bir benzerini Zara Konakları için yaşıyoruz...

Ne acıdır ki tarihi, kültürel doğa ve folklorik değerlerimizin Zara'da yok edilişine yaşarken tanıklık etmek!..

Korunma Altına Alınıpta Korunamayan Zara konakları'nın akibeti merak ediliyor...

Yakup Kadri Bozalioğlu 

Zara Konakları şu an itibariyle Zara'nın öncelikli en önemli sorunu... İvedilikle ilgili kuruluşların öncülüğünde birliktelikle takip edilip sonuçlandırılabilecek bir çalışmayla sorun olan ve tıkanan hususların aşılacağı, siyasî iradenin de yetkili kılınacağı bir üst oluşumla konaklar gündeme alınmalı... Geç kalınmış ve bugüne kadar ötelenmiş, ya da var olan çabalar yeniden işlev hale getirilmeli. Aksi takdirde Zara Konakları'na olan duyarsızlığımız, sorumsuzluğumuz gelecek kuşaklarca sorgulanacaktır. Sahiplerince bir çivi dahi bile çakılamayan konakların; çivi çakmayı bırakınız, balyoz vurulmuşca duvarları çatlamış, sıvaları dökülmüş, ahşap yüzeyleri deforme olmuş, pencere ve tavan ahşapları yerlerinden çıkmış durumda... 40 yıl önce anıtlar kurulu tarafından korunma altına alınan Zara Konakları'nın tümünde yaklaşık yüzde 60 - 70 gibi bir fiziki kayıp var. Bu da demek oluyor ki yetkililerce korunmaya alınmış ama bizlerce korunamamış yaklaşık 150 yıl öncesinin Zara tarihi konakları restorasyonu yapılamadan kendiliğinden hepimizin gözü önünde yıkılıp, yok olup gidecekler... Sorumluları kim derseniz?.. Hepimiz!..

■3 asıra tanıklık eden Zara Konakları'nın; 40 yıl öncesi Kültür ve Turizm Bakanlığı bünyesinde Anıtlar Kurulu tarafından korunma altına alınmadan evvel ve sonra ki zamanlarda bir gazeteci olarak tanık olduklarım...

●Dostarların Konağı korunma altına alınmadan öncesi 80'li yılların başında üst katda yangın tehlikesi atlattı. O yıllarda konak sahiplerince kalanlar varken bugünlerde içinde kalan yok. 40 yılda bina kayıbı yüzde 70 oranda. 2 dönümlük bahçesi oldukça bakımsız...

●Arnavut Şaban Konağı bugünki adıyla Nihat Gültekin Konağı... Her ne kadar konak adı olarak kayıtlarda yer alırken şu an itibariyle en bakımsız, yıkılma tehlikesi oldukça yüksek metruk bina konumunda. 2021'de yangın tehlikesi atlatan konağın düne kadar ki tanıtımlarında dergi, kitap, takvim ve kartpostallarda yer verilirken bugün o gösterişlı konumundan çok uzakta olup yakın zamana kadar konağın ön kapı giriş tarafı saclarla çevrelenip, kapatılmış. 40 yılda bina kayıbı yüzde 80...

Zara Konakları ç.ö.k.ü.y.o.r

Yakup Kadri Bozalioğlu

1975'de Zara Şehitliği'nin yıkılmasıyla başladı bir tarihin yok edilişi Zara'da...

1978'lerde Zara Askerlik Şubesi ve sonrasında da Zara Gazi İlkokulu taş binalarının yıkılışı...

Anlaşılıyor ki Zara'nın simgesi olan bu tarihi yapıların hiç bir engele maruz kalmaksızın kolaylıkla yıkımları yapılmış!..

Maalesef ki bugün için de Zara Konakları'nın akıbeti aynı... Şehitlik Abidesi'nin, Askerlik Şubesi ve Gazi İlkokulu taş binalarının o tarihlerde yıkımını yapıp, yıkımına tanıklık ederken bugün için de bir farklı tarafıyla sözkonusu harabe olmuş konaklar kendiliğinden yıkılmakta, hatta yıkımına değilde bu kezde doğal yıkılmasına tanıklık ederek!..

Sivas merkez olmak üzere, Divriği ve Gürün ilçelerinde tarihi konakların tamamının restorasyonu yapılıp turizme kazandırılırken; ne yazık ki ZARA'da ki tarihi konakların restorasyonu yapılamadan birer birer, göz göre göre ZARA KONAKLARI'nı kaybetmekteyiz.

●40 yıl önce 13.11.1982 tarihinde, A-3880 numara ile tescil edilip, sivil mimari yapı olarak Anıtlar Kurulu tarafından korunmaya alınan ama korunamayan Zara Konakları'ndan biri olan Reşitpaşa Caddesi üzerinde bulunan ve 1905 tarihindeki yapımı ile 117 yıllık konak olan Arnavut Şaban Efendi Konağı'nın içinden görünüm...

Zara Konakları için 22 Eylül 2022 tarihinde yapılan zoom toplantısı

Yeşil Zara Gönüllüleri Derneği

Zara'nın tarihi konaklarının güncel durumunu ve Yeşil Zara Gönüllüleri Derneği'nin bu konuda yapabileceğini değerlendirmek üzere 22.09.2022 tarihinde Perşembe günü 20:30 - 22:30 saatleri arası çevrimiçi bir görüşme gerçekleştirildi. Toplantıya Yeşil Zara Gönüllüleri Derneği yöneticisi Rüşan Sümbüloğlu'nun önerisi üzerine dernek üyelerinden (alfabetik sırayla) Ali Rıza Çelik, Didem Adib, Gamze Kaymak, Haldun Lütfullahoğlu, Orhan İşözen katıldılar. Ahmet Şenol ve Yakup Kadri Bozalioğlu ​katılamadılar.

Her ne kadar tüm konakları kapsayacak bir koruma programının gerçekleştirilmesi arzu edilse de, koruma altında olan konakların korunma durumlarının farklılığı ve mülkiyet koşullarında ki çeşitlilik göz önünde bulundurulduğunda hepsinin aynı anda üstesinden gelebilmenin, süreci ve dernek kapasitesini zorlayabileceği konusunda ortak bir görüşe varıldı.

Ayrıca dernek üyeleri bütüncül korumanın öneminin farkında olmakla birlikte, Zara evleri için, Zara'nın kentsel gelişimi göze alındığında bütüncül koruma sınırının aşılmış olduğunun ve ancak yapı bazında korumanın ve kent yaşamına dâhil edebilmenin söz konusu olacağı konusunda görüş bildirildi.

Bu nedenle, ilk planda korunma durumu diğerlerine göre nispeten daha iyi olan Nuh'ların (Cantürk) Konak, Hacı Usta'ların (İşözen) Konak ve Sıtkı Şenol Konağı değerlendirilmeye alındı ve Zara'ya bir müze kazandırılması fikri ile birleştirilmesi önerisi getirildi.

Sıtkı Şenol Konağı ile ilgili kapsamlı bir 'Konuk Evi' projesi olduğu, ancak mülkiyetle ilgili bir soruna takıldığı göz önünde bulundurularak, konağın daha ilerde bu işlevle veya bir 'butik otel'  olarak değerlendirilebileceği üzerinde duruldu.

Diğer iki konak sahipleri ile görüşmeler gerçekleştirilmesi, ortak bir amaçta buluşulması halinde, belgeleme, envanter çalışmalarını takiben yeniden işlevlendirme projesinin başlatılabileceği, bu amaca Yeşil Zara Gönüllüleri Derneği'nin öncülük edebileceği, diğer kamu kurum ve kuruluşlarının paydaş olarak katılmalarının önemli olduğu dile getirildi.

Toplantı Yeşil Zara Gönüllüleri Derneği üyelerinin konu ile ilgili bilgi ve birikimlerini gönüllü olarak ve seve seve paylaşacağı, örnek bir koruma projesinin hayata geçirileceği bu girişimde öncülükle edeceği vaadiyle bitirildi.

Zara Konakları Müze-Kütüphane Olsa!..

Ali Rıza Çelik

Yeşil Zara Gönüllüleri yaşam kalitesini artırma, çevrenin ve doğal hayatın korunması, geliştirilmesi felsefesiyle bir iletişim ağını oluşturdular. Bu bağlamda sayfada Zara ve bölgenin birçok sorunu tartışılır ve çözümü için cevap aranır oldu.

Bölge üzerine yaptığım tarih araştırma tecrübelerimden hareketle Kasım 2021 de derneğin WhatsApp sayfasında “Keşke bir müzemiz-kütüphanemiz olsa” başlığıyla bir paylaşım yaptım. Amacım bölgede halen var olan tarihi değerlerin korunması, görünür kılınması ve bölgesel bir hafıza kaynağı oluşturarak kuşaklar arası iletişim ve bilgi akışını sağlamaktı. Bu bağlamda sürdürülen tartışmalarla birlikte Zara Konakları’nın hem mimarisini korumak hem de sosyo-kültürel ihtiyaç için kullanımları gündem oldu.

Zara Konakları Restorasyonu ve Hafıza Kaynağı İhtiyacı

19. yy. sonları ve 20. yy. başlarına ait Zara Konakları taş temeller üzerine kurulmuş, eski eser niteliğine sahip olup bazıları iyi kullanılmış iki katlı ahşap yapıtlar. Bu tarihi evlerin bazıları dönemsel olarak idari hizmetler sunmuşlar. Ayrıca bu konakların bazıları Zara’da yaşamış Ermeni ve Rumların ustalığıyla yapılmış, kireçle sıvanmış duvarları, ince işlenmiş sundurmalar üzerindeki desenleri, ahşap saçaklı ve ferforje demirli pencereleri ile dikkat çeken sembolik öneme sahipler.

Bu tür tarihi ve mimari değerlere sahip evler-eserler restore edilerek korunması ve sosyo-kültürel etkinliklere açık hale getirilmesi hem Zara merkez hem de bölge için önemli bir kazanım olur. Bir taraftan bölgemizde eşine az rastlanır bu evlerin mimari değerleri korunurken, diğer taraftan bir tür hafıza zemini oluşturabilecek önemli bir altyapı oluşturulmuş olur. Konakları müze/kütüphane gibi hizmetlere hazırlayıp bölgede ve bölge üzerine üretilmiş kitap, mimari özellikler, üretim ve yaşamla ilgili görseller, arşiv aktarımları, arkeolojik kalıntılarda elde edilenler, giyim, kuşam vd. aşağıda da değineceğim gibi birçok değerler için kullanıma sunmak, toplumsal hafızayı güçlendirmeye hizmet eden bir altyapı sağlar. Ayrıca bölgenin tarihsel değerlerini açığa çıkarmak, korumak ve iletişime sunmak sosyokültürel yönelim için bir zenginlik olur. Atılacak bu adımla kuşaklararası (jenerasyon) tecrübe ve bilgi aktarımları sağlanabilir.

Tarihsel Sosyo-Kültürel Gerçekliliğimiz 

Zara Konakları’nın tarihi değerlerini korunmanın ve sosyo-kültürel ihtiyaca hazırlamak, tarihsel arka planda yaşananların güncele taşınması açısında önemli. 1950-1980 sürecini özellikle kırsal alanda yaşayanlar iyi bilirler. Köyler tamamen tarım üretimi ve hayvancılıkla yaşamlarını idame ederlerdi. Üretim araçları olarak karasaban, kağnı arabası, orak, çekiç, düven, harman makinesi vb. gibi tarım araçlarıyla üretime yapılırdı. Toplumsal beslenme ve yaşam tahıl, et, süt, peynir, yağ gibi üretim ve tüketime dayalıydı. Ayrıca köylerde kadınlar halı, kilim ve örgüler yaparlardı. Giyim ve kuşam yörelere, etnik gruplara göre farklı olsa da gelenekseldi...

Ayrıca bölge geçmişiyle ve günümüzde birçok etno-kültürel grupların yaşadığı bir alan. Yazılmış birçok kitap, dergi, makale, sözlü anlatım ve görsellerde gerek yaşam tarzı ve gerekse bıraktıkları tarihi kanıtların günümüzde de izleri sürülebiliyor. Türkler, Kürdler, Ermeniler, Pontos Rumlar, Çerkezler ve Boşnaklar vd. gibi etnik guruplar yukarda saydığım üretim araçlarının yanısıra halı, kilim, giyim kuşamla birlikte, arkeolojik kalıntılar, sanatsal olarak müzik, folklor gibi daha birçok eser ve değer bıraktılar.

İsviçre'de Malcantone diye bilinen ve İtalyanca konuşan 5 köyün olduğu bir bölgeye gittiğimde bu küçücük köylerde bölgeye ait yerel hafıza kaynağını oluşturan müze/kütüphaneleri gördüm. Buralarda birkaç yüzyıldan beri üretilen kestane ve oranın koşullarında kullanılan tarım aletleri, bölgede rol oynamış kişileri ve oradaki sosyal kültürü yansıtan birçok tarihsel kanıt bulunuyordu. Restore edilmiş eski tarihi binalar arasında müze ve kültür evleri bulunuyordu. 25 yıl sonra köyüm Çevirmehan’a döndüğümde ne kağnı arabası ne harman makinesi ne değirmen taşları ve tahıl ambarları kalmıştı. O an İsviçre'de yaşadığım durumu hatırladım ve “var mı bizim bir tarihimiz, varsa bunu gelecek kuşaklara nelerle nasıl aktaracağız?" diye derinde düşündürmüştü.

Sayılan bu örnekler dikkate alındığında, gelecek kuşaklara bir hafıza zemini sunmak bizlere düşen bir sorumluluktur.

Hafıza Kaynaklarının Kuşaklararası İletişim İçin Önemi

Kuşaktan kuşağa aktarılan bilgiler ve tecrübeler toplumsal hafıza ve iletişim için önemli temel kaynaklar. Her kuşaktan insanlar farklı tarihsel süreçleri yaşamış olmalarından dolayı edindiği ve aktardı bilgi ve tecrübeler doğal olarak birbirinden farklıdır. Bu farklı bilgilere farklı dönmelere ait mimariyi de ekleyebiliriz.

▪ Birinci kuşak tarihsel geçmişi yaşayıp kısmen bugün aramızda olmayanlar, ama sözlü anlatımlar, yazılımlar ve görsellerde yaşamları ve yetenekleri halen aktarıyor. Bu kuşak (neredeyse) tamamen geleneksel tarım üretimi ve ilişki ortamında yaşayıp sosyalleşen, iletişim sürdüren, ama buna karşın modern/yeni ve teknolojik dünya diyebileceğimiz süreci (fazla) yaşamamıştı. Bu kuşaktan aktarılan tecrübe ve bilgiler günümüze kadar birçok noktada önemli ölçüde yön tayın edici. Bugün yaşayanlara düşen bu bilgileri bir hafıza kaynağına dönüştürmek.

▪ İkincisi kuşak, 1940-1980 dönemde doğup büyüyen, geçmiş tarihsel anlatımları duyan, algılayan, özümseyen ve aktaran kuşak. Geçmişi geleceğe aktarabilen bu kuşaktan insanlar sosyolojik olarak özel önem sahip ve istisnai bir tarihsel kesiti yaşıyor. Bunlar bir taraftan hem yüzyıllarca sürüp gelen geleneksel ilişki biçimini ve kültürel yaşamı, hem de günümüz teknolojisinin sağladığı yaşam tarzı ve ilişki biçimini fiili olarak yaşıyor. Bu kuşaktan insanlar hem iki tarihsel döneme ait yaşamı tarzı ve hem de değer yargılarını tecrübe edinmiş birikime sahip. Bir hafıza köprüsü görevi konusunda bu kuşağa önemli sorumluluklar düşüyor.

▪ Üçüncüsü kuşak diye bu bağlamda tanımlamayabileceğimiz 1990’lı yıllar sonrası doğup büyüyen insanlar. Bunlar anlatılanları, yaşananları algılayan, özümseyen, üreterek geliştiren ve biri birine aktaran günümüzün genç insanları. Nasıl ki birinci kuşak günümüzdeki teknolojik sürecin geliştirdiği iletişim ve yaşam tarzı bilgisine sahip değildi, bu üçüncü kuşaktan insanlar da geleneksel dönemin yaşam tarzı ve üretim ilişkilerini görmedi ve yaşamadılar. Müze/kütüphane gibi oluşturulabilecek bir hafıza kaynağı özellikle bu kuşağa geçmiş ve günümüz arasında bağ kurma ile ilgili bilgi akışını sağlayacak bir alt yapı olur.

Zara Konakları'nın Hafıza Kaynağına Dönüştürülmesi

Zara Konakları’nın restorasyonu hem mimari açıdan hem de tarihsel sosyo-kültürel amaçlar için kullanımı ve kuşaklar arası bilgi akışı açısından önemli.

Birincisi, yukarıda bahis konusu tecrübelerin kuşaktan kuşağa aktarımı için tarihi kanıt önemine sahip mimari özellikleri var Zara Konakları'nın. Bunları bilgi akışına dönüştürecek ve aktarabilecek bir kuşak günümüzde yaşıyor. Bu kuşak tarihi özellikleri algılayacak, özümseyecek ve yeniden üretebilecek bir kuşak. O açıdan bu konakların mimarisini korumanın hem fırsatı kaçırılmamalı hem de Zara ve bölgeye geçmişle ilgili bir iz bırakmalı.

İkincisi, bunu bir fırsat olarak görüp, kaybolmakla yüz yüze kalmış sosyo-kültürel değer kalıntılarının bir müze/kütüphane gibi bir hafıza kaynağında toplamak, bunun sağladığı olanaklarla kuşaklararası tecrübe ve bilgi aktarımına önemli ölçüde bir zemini sağlanmış olur. Birçok izleri kaybolmuş bölgemizin buna ihtiyacı var.

Üçüncüsü, eğer yaşanan tecrübeler ve farklı tarihsel süreçlerden kalma sosyo-kültürel değerlerin içinde yaşadığımız süreçte korunmaz ve kaybolursa, bunun gelecekte birçok alanda kuşaklar arası bilgi kesintisine yol açacağını şimdiden öngörmeliyiz.

Dördüncüsü, böylesi bir projenin hayat bulması için hem bir sivil inisiyatife ve hem de kurumsal girişimlere ihtiyaç var. Yeşil Zara Gönüllüleri Derneği, Zara Konakları'nın önemini bilince çıkarıp bırakacağı tarihi mirası dikkate alarak gerekli adımları atabilir. Ayrıca inisiyatif kullanarak ortaklaşa bir altyapı oluşumunu sağlayabilir. Ekim 2022

Araştırmaları / Kitapları:

Ali Rıza Çelik, Rıza Duran: ABEŞ (Şerefiye) Bölgesi, Kalkedon Yayınları 2019

Ali Rıza Çelik, BELGELERLE KOÇGİRİ, Kalkedon Yayınları 2021

Zara'ya bir müze...

Sayın Yetkililer,

Bizler, Yeşil Zara Gönüllüleri Derneği Üyeleri olarak

çocukluğumuzun şehrindeki koruma altına alınmış, ancak

çoğu atıl durumda olan konaklar için bugüne kadar koruma

amacıyla herhangi bir girişimde bulunulmamış olmasını

üzüntü ve kaygı ile izliyoruz.

Konakların büyük bir çoğunluğu zamanın yıpratıcı gücüne artık

dayanamayacak durumdadırlar. Kendi kendine yıkılıp gitmeleri,

son yıllardaki kentsel gelişmelerle zaten olumsuz etkilenmiş

olan kent kimliğinin ve kent hafızasının tamamen

kaybolmasına da neden olacaktır ve buna karşı acilen önlem

alınması gerekmektedir.

Bu nedenlerden dolayı, mülk sahiplerinin de rızasıyla, ilk önce

mimari kökeni bir Ermeni okulu olan Nuhların Konağı’nın bir

'Kentsel Bellek Müzesi' konsepti ile yeniden işlevlendirilmesi

ve kent yaşamına dâhil edilmesi arzu edilmektedir. Bu işlev,

orijinali okul binası olan ve dolayısıyla büyük mekânlara sahip

olan binanın planında, strüktüründe önemli değişiklikler

yapılmadan gerçekleştirilebilecektir.

Binanın envanterlerinin çıkarılması, rölöveler halinde

belgelenmesi ve yeniden işlevlendirme projesinin hazırlanması

disiplinler arası ve akademik bir çalışmanın ürünü olacaktır.

Çalışmaların, T.C. İstanbul Beykent Üniversitesi bünyesinde

oluşturulacak bir sosyal sorumluluk projesinin konusu olması,

aynı üniversitede 'Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon'

derslerini veren, kendisi de bir Zaralı olan Doç. Dr. Gamze

Kaymak Heinz tarafından yürütülmesi düşünülmektedir.

Akademisyenlerin bilgi ve emeği ile destek vereceği bu

çalışmada sizden istirhamımız, bu konuda çok önemli olan

desteklerinizi esirgememenizdir.

Saygılarımızla

Yeşil Zara Gönüllüleri Derneği Üyeleri adına

 Doç. Dr. Gamze Kaymak Heinz

 11.10.2022, İstanbul